قربانی

کیک محبوب من به‌کارگردانی مریم مقدم، بهتاش صناعی‌ها

اسماعیل محرابی و لیلی فرهادپور در کیک محبوب من

صحبت درباره‌ی هر جنبه‌ از فرم در کیک محبوب من (مریم مقدم، بهتاش صناعی‌ها) بی‌حاصل است. خوانده نخواهد شد. اگر هم خوانده شود درست درک نخواهد شد.

تماشاگر ایرانیِ این فیلم تحت تأثیر ویژگی‌هایی قرار گرفته که هر بحث نامربوط به آن ویژگی‌ها را برایش بی‌معنا جلوه خواهد داد. پرداختن به ساختار روایی یا سبکی این فیلم بی‌فایده به نظر می‌رسد، دست‌کم امروز و حالا.

کیک محبوب من از اغلب نشانه‌های سینمای چهار دهه‌ی گذشته آشنایی‌زدایی کرده. شدت این آشنایی‌زدایی بر قضاوت درباره‌ی کیفیتش تاثیر می‌گذارد.

نزدیک به نیم‌قرن است در سینمای ایران تصویری معاصر از خلوت زن و مرد ندیده‌ایم. تصویری باورپذیر از آن‌چه نه لزوماً در اتاق خواب بلکه زیر سقف یک خانه، دور از قوانین حکومتی میان یک زن و مرد شکل می‌گیرد. کیک محبوب من لحظاتی ساخته که انتظار نداشتیم در فیلمی با حضور بازیگر فارسی‌زبان و در بافت اجتماعی تهران امروز تماشا کنیم. بداعت این تصویرِ دیده‌نشده بر چگونگی‌اش غلبه کرده. تماشاگر ایرانی حس می‌کند با «واقع‌گرایی» بی‌‌سابقه و تجربه‌نشده‌ای مواجه است.

دیدم بسیاری از دوست‌داران فیلم گفته‌اند یا نوشته‌اند تنها مشکل‌شان پایان‌بندی فیلم است که تحمیلی به نظر می‌رسد، از قراردادهای ابتدایی فیلم منحرف شده، باورپذیر نیست و منطق ندارد. تکرار این عقیده در نوشته‌های مختلف نشان می‌دهد آن‌چه در ابتدا بیان شد قطعاً رخ داده: تماشاگر چنان دلبسته‌ی «واقع‌گرایی» این فیلم شده که تازه در اواخر داستان حس می‌کند یک جای کار ایراد دارد. در حالی‌که پایان‌بندی کاملاً متناسب با تصمیم‌های قبلی سازندگان فیلم است. آن «واقع‌گرایی» باعث شده مسیر به‌شدت چیده‌شده‌ی قصه در سکانس‌های قبلی به چشم نیاید.

کیک محبوب من با نمایش روزمرگی زنی آغاز می‌شود که بعد از مرگ شوهرش نزدیک به سه دهه است تنها زندگی کرده، حتی بعد از مهاجرت فرزندانش هم به این زندگی سوت‌وکور ادامه داده. حالا ناگهان عزمش را جزم کرده از خانه بیرون بزند، توی خیابان مردی پیدا کند و به خانه بیاورد. در سفر کوتاهش به هر کس برمی‌خورد نشانه‌ای از صدمه بابت جفای حکومت می‌بیند. از ترافیک و ربطش به آزادی گرفته (راننده می‌گوید آن‌وقت که هتل هایت، هتل هایت بود ترافیک نبود، از وقتی آزادی شد ترافیک شد) تا سلب آزادی مردم با دخالت گشت ارشاد (چند قدم آن‌طرف‌تر از همان هتل آزادی) و پیرمردهایی که درباره‌ی جرأت حضور در تحصن و اعتراض به وضعیت حقوق بازنشستگی‌شان بگومگو دارند.

زن، عاقبت یکی از همین پیرمردها را که جدا از دیگران نشسته همراه خودش به خانه می‌آورد، حساب خودش را از سلب آزادی اجتماعی جدا می‌کند تا بتواند زیر سقف خانه‌اش به آزادی برسد. از طرفی ممنوعیت‌های تحمیلی حکومت را حذف کند از طرف دیگر ممنوعیت‌های ذهنی و واهمه‌های خودش را از آوردن مرد به این خانه. اما همان ابتدا، نماینده‌ای از حاکمیت پشت در سبز می‌شود؛ زنی محجبه که صدای مرد شنیده، آمده سرک بکشد، دلیل فضولی‌اش هم این است که «شوهرش با اوناست.»

مرد و زن تصمیم می‌گیرند اهمیتی ندهند و نگران همسایه‌ها نباشند اما مشکل به این سادگی حل نمی‌شود، چون سلب آزادی کار خودش را کرده، این مرد و زن چنان از خود‌ بی‌خود شده‌اند که می‌خواهند محدودیت‌های چند دهه را در یک شب جبران کنند. مرد توی راه به خودش وعده داده که می‌تواند امشب با این زن بخوابد، چنان هیجان‌زده شده که رفته قرص خریده تا در تخت‌خواب کم نیاورد، شراب‌های نخورده را می‌خواهد یک‌شبه بخورد، بعد از چند ساعت آشنایی با یک زن با او زیر دوش هم برود.

گویا مرد بعد از سال‌ها زندگی با زنی مذهبی (لابد یکی دیگر از همین‌ها که مثل زن فضول همسایه، گشت ارشاد سر خودند و توی زندگی دیگران سرک می‌کشند) و طلاق گرفتن از او امشب می‌خواهد سال‌های از دست رفته را جبران کند. کاملاً قابل انتظار است که این مسیر به مرگ مرد بینجامد چون او پیشاپیش یک «قربانی» است. قابل انتظار است به‌جای این‌که امکان چال کردن خمره‌ی شراب در خاک این خانه را پیدا کند خودش برود توی خاک، چون دغدغه‌ی کیک محبوب من روایت همین وارونگی است. می‌خواهد از تماشاگرش دعوت کند به وارونگی حیات اجتماعی مردم بابت سلب آزادی‌شان فکر کند. به دفن‌شدن آرزوها زیر خاک. به بر باد رفتن آرزوی زنی که بعد از جسارت ناگهانی‌اش انگار تنبیه می‌شود، خوشی‌اش چند ساعت بیشتر دوام نمی‌آورد. او هم «قربانی» است.

کیک محبوب من داستان دو قربانی است که نماینده‌ای از دیگر قربانی‌های این جامعه محسوب می‌شوند.

می‌توانیم درباره‌ی این‌ حرف بزنیم که تعمیم‌بخشی فیلم تا چه اندازه پذیرفتنی است؛ آیا می‌شود کل جامعه‌ی پس از انقلاب را به مردم در مقابل گشت ارشاد (و گشت ارشاد توی خانه) تقسیم کرد؟ و مردم را به دو دسته‌ی قربانی‌های دیروز (زن و مرد اصلی) و قربانی‌های امروز (آن دخترهای گرفتار به‌دست مأموران گشت ارشاد)؟ می‌شود در ادامه، به تحلیل کیفیت دراماتیک طراحی چنین داستانی هم رسید، اما این پایان‌بندی، تافته‌ی جدابافته‌ای از مسیر اصلی داستان نیست؛ سازندگان فیلم از ابتدا همه چیز را سامان‌دهی کرده‌اند برای رسیدن به همین پایان‌بندی.

شاید تماشاگر به‌دلایلی بیرون از مسیر درام، دلش می‌خواهد عاقبت این قربانی‌ها جور دیگری رقم بخورد. دلش می‌خواهد بابت این یک شب تقاص ندهند و به آرامش برسند.

اما این فیلم ساخته شده تا به همین پایان‌بندی برسد. تماشاگری که تصمیم سازندگان فیلم برای رقم‌زدن این سرنوشت را دوست ندارد بد نیست یک بار دیگر با خودش مرور کند در سکانس‌های قبلی چه دیده. شاید مشکل فقط این نباشد که دفن مرد در این باغچه منطقی و باورپذیر به نظر نمی‌رسد. شاید مشکلاتی مبنایی‌تر هم وجود داشته که به چشم نیامده، چون شدت آن «واقع‌گرایی» مانع شده.

امتیاز از ۵ ستاره: ★★